Rys historyczny

Żelazno jest jedną z najstarszych miejscowości na Ziemi Kłodzkiej. Wieś powstała w okresie przedlokacyjnym, w pierwszej połowie XIII wieku, przy ważnym szlaku handlowym zwanym Solną Drogą – z Kłodzka do Nysy i Krakowa przez Dolinę Białej Lądeckiej. Prowadził też tędy ważny trakt z Kłodzka do Bystrzycy przez Przełęcz Mielnicką. Możliwe, że początkowo Żelazno było osadą służebną kłodzkiego grodu. Miejscowość szybko stała się jednak prywatną wsią rycerską. Pierwsza wzmianka dotycząca nazwy wsi – Eyserzdorff – pochodzi z 1326 r. Kolejna wzmianka – z 1330 r. – wymienia inną nazwę wsi: Hysinrici villa. Na początku XIV w. Żelazno należało do braci von Pannwitzów. W 1327 r. ufundowali oni kościół w Żelaźnie oraz na mocy dokumentu króla Jana Luksemburskiego otrzymali patronat nad kościołem w Krosnowicach. Zapewne w 1330 r. była to już wieś lokowana, bowiem w dokumentach wymienione jest dziedziczne wolne sołectwo. Wiele działo się w 1350 r. – jako właściciele części wsi wymienieni są bracia von Gloubos. W tym też roku bracia von Gloubosowie sprzedali swój folwark (2,5 łana gruntów) biskupowi praskiemu Arnoštowi z Pardubic i jego bratu Wilhelmowi, którzy utworzyli z tej części wsi alodium (nieruchomość wolną od zobowiązań i ciężarów feudalnych). Zakupione grunty weszły w skład ogromnej posiadłości przekazanej w tym samym roku świeżo założonemu w Kłodzku klasztorowi augustianów. Także w 1350 r., von Pannwitz zastawił swoją część wsi Kunatowi von Wolvilsdorfowi. W tamtym okresie istniały w Żelaźnie też inne posiadłości: wolne sołectwo i przynajmniej jedno wolne sędziostwo. Pod koniec XIV w. właścicielem części Żelazna był wójt Bystrzycy Kł. Jakub Rücker, któremu przypisywane jest wzniesienie wieży rycerskiej. Zasadnicza część wsi wciąż należała do von Pannwitzów. Wieś musiała szybko się rozwijać, bo w 1415 r. zanotowano bogatą transakcję między Nickelem von Pannwitzem a Nicklasem Blumylem. Dotyczyła ona sprzedaży sędziostwa, które obejmowało ziemię, dwór, karczmę, młyn wodny, prawo połowu ryb; także rzemieślników – piekarz, krawiec, kowal i szewc. W następnym roku wartość tego sędziostwa wynosiła 100 kop srebrnych groszy praskich. W 1418 r. jako sędzia wymieniony jest Stephan Bertelsdorf, w 1419 r. Hans Bertelsdorf. Możliwe jednak, że były tu wtedy dwa niezależne sędziostwa. W XV w. sędziowie często się zmieniali, aczkolwiek wieś była własnością von Pannwitzów oraz kłodzkich augustianów. Pod koniec XV wieku – w 1499 r. zanotowano, iż Pannwitzowie posiadają 14 łanów i 4 pręty ziemi, zaś augustianie 6 łanów ziemi i odcinek rzeki. Od 29 sierpnia 1597 r. majątek po augustianach przejęli jezuici, którzy osiedli w Kłodzku. Znaczne zmiany nastąpiły w pierwszej połowie XVII wieku. Większość mieszkańców Żelazna przeszła na protestantyzm. Po przegranej bitwie wojsk protestanckich pod Białą Górą (8 listopada 1620 r. / przedmieścia Pragi), nastąpiły represje ze strony katolickich zwycięzców. W 1621 r. do hrabstwa wkroczyły cesarskie wojska – nakładano kontrybucje i przymusowo nawracano na katolicyzm. Żołnierzom przeciwstawili się chłopi z kilku okolicznych wsi (Żelazno, Ołdrzychowice Kł., Rogówek, Jaszkowa Dolna i Górna, Skrzynka), którzy utworzyli związek obronny. Po kilku przegranych potyczkach, w których zginęło kilkaset osób, bunt się zakończył. Dobra zmieniły swoich właścicieli, chociaż w 1631 r. jakąś część wsi posiadał jeszcze Dittrich von Pannwitz. W tym też roku dolny dwór po von Pannwitzach przejął na rzecz jezuitów z Kłodzka dziekan Hieronim Keck. W tamtym okresie w całej wsi mieszkało 44 gospodarzy płacących podatki kościelne. Część wsi była królewszczyzną, później należała do Christiana von Saalhausena. W 1669 r. sprzedał on swoje dwa folwarki jezuitom za 5,5 tys. talarów.

Osiemnasty wiek przyniósł bardzo szybki rozwój wsi. W 1748 r. Żelazno dzieliło się na 3 części: seminarium jezuickie – 7 kmieci oraz 28 zagrodników i chałupników; klasztor jezuitów – 14 kmieci oraz 26 zagrodników i chałupników; von Schreckendorf – 8 kmieci oraz 21 zagrodników i chałupników. W 1765 r. Żelazno miało już 4 właścicieli: seminarium jezuitów – 5 kmieci oraz 21 zagrodników i 9 chałupników (w tym 5 rzemieślników), wartość 12,6 tys. talarów; kolegium jezuitów – 11 kmieci oraz 18 zagrodników i 13 chałupników (w tym 4 rzemieślników), wartość ok. 11 tys. talarów; wolne sędziostwo, wartości ok. 6,2 tys. talarów, należące też do kolegium jezuitów; część wolnego kmiecia, wartości 150 talarów, również należąca do kolegium jezuickiego. Tak więc, praktycznie cała wieś należała do kłodzkiego zakonu jezuitów. Po kasacie zakonu jezuitów właściciele poszczególnych części Żelazna znów często się zmieniali. W 1787 r. cała wieś liczyła 143 budynki, były też 2 wapienniki. Właścicieli poszczególnych części było pięciu: hrabia von Reden – 57 budynków z młynem wodnym, 14 kmieci oraz 42 zagrodników i chałupników; Pelke – 54 budynki, w tym 2 folwarki i młyn wodny, 7 kmieci oraz 44 zagrodników i chałupników; Josef Stehr – wolne sędziostwo złożone z 26 budynków, w tym folwark i młyn wodny, 4 kmieci oraz 20 zagrodników i chałupników; czwartą część posiadało probostwo – były tu 3 domy, kościół i plebania i szkoła, mieszkał jeden chałupnik; piątą część miał wolny kmieć, u którego mieszkało dwóch chałupników. W 1825 r. podział na pięć części utrzymywał się – ich właścicielami byli: pułkownik von Biberstein, hrabia Ernst von Münchhausen zu Grainburg am der Donau, Gottlieb Hünersky, Josef Wagner oraz Anton Kintscher. W 1836 r. sporą części wsi, złożoną z 75 budynków, pałacu i folwarku, zakupił od von Bibersteina Hermann Dietrich von Lindheim, kupiec i przemysłowiec. Wówczas też, między Żelaznem a Krosnowicami, von Lindheim zbudował ogromną przędzalnię bawełny i tkalnię. Wieś stabilnie rozwijała się – w 1840 r. była już jedną z największych w regionie. Wciąż było pięciu właścicieli: H. von Lindheim – Żelazno „Dolne”; E. von Münchhausen – Żelazno „Górne” (Ober-Eisersdorf) 74 budynki; G. Hünersky – (Dittrichsdorf) 25 budynków z dworem i dwoma folwarkami; wolne sędziostwo Wagnera, podległe urzędowi skarbowemu w Kłodzku – 31 budynków oraz szpital-przytułek; kmieć Kintscher posiadał 2 budynki. Ponadto we wsi był kościół, szkoła katolicka zbudowana w 1830 r., 3 młyny wodne, 2 browary. Rozwijał się przemysł – 3 cegielnie produkowały 132 tysiące cegieł i dachówek; działał kamieniołom oraz pięć wapienników. Pracowało też ok. 40 rzemieślników różnych branż, w tym 2 zegarmistrzów. W 1870 r. w Żelaźnie istniały trzy duże posiadłości ziemskie: Hugon von Löbbecke miał 907 morgów, W. Langer – 186 morgów, baron von Seherr-Thoss – 175 morgów. Zaczęła rozwijać się turystyka. Popularnością cieszył się pałac położony w dolnej części wsi, należący do rodziny von Löbbecke. Podziwiano także park z okazami egzotycznych drzew i krzewów. Przewodniki polecały także zwiedzanie zagród kmiecych, wapienników, wieży mieszkalnej. We wsi powstały gospody i pensjonaty z miejscami noclegowymi, działał popularny browar. Po utworzeniu Kłodzkiego Towarzystwa Górskiego (GGV), we wsi powstał jego punkt informacyjny. W 1897 r. powyżej wsi przeprowadzono linię kolejową z Kłodzka do Stronia Śląskiego. Stacja stała się punktem wypraw na Wapniarkę i w dalsze rejony Krowiarek. Zwiedzano także park przy dworze von Münchhausenów. Podczas wojny, w wieży mieszkalnej ulokowano ok. 20 więźniów różnych narodowości, zatrudnianych w okolicznych gospodarstwach rolnych.

Po wojnie wieś zachowała rolniczy charakter. Dawne folwarki zostały przejęte przez PGR, w pałacu urządzono ośrodek wczasowy huty „Bobrek” z Bytomia. W wieży, po remoncie, urządzono harcówkę. Pod koniec lat 60. XX w. zmodernizowane zostały drogi do Bystrzycy Kł. i Lądka-Zdroju oraz przebudowano cały układ komunikacyjny, przenosząc główny ruch drogowy poza zabudowę wsi. W latach 70. zbudowano dużą fermę krów. Po reformie administracyjnej, w latach 1973-76 Żelazno było siedzibą niewielkiej gminy. Położenie nad rzeką jest przyczyną licznych problemów powodziowych. Największe szkody poczyniła tzw. powódź tysiąclecia w lipcu 1997 r. Wieś ucierpiała także w czerwcu 2009 r.

(opr. Marek Gałowski)
********************************************
Wybrana literatura:
* Słownik geografii turystycznej Sudetów (red. M. Staffa), Tom 15: Kotlina Kłodzka, Wydawnictwo I-BIS, Wrocław 1994
* J. Kögler: Die Chroniken der Grafschaft Glatz, Tom 3, Wydawnictwo Dr. Dieter Pohl Verlag, Köln 1998

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *

Rozwiąż równanie: *Time limit exceeded. Please complete the captcha once again.